مکانیسم ماشه چیست؟ مکانیسم ماشه، یکی از بحث‌برانگیزترین ابزارهای حقوقی و سیاسی در توافق‌نامه‌های بین‌المللی است که در چارچوب برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) به‌کار گرفته شده است. این سازوکار به کشورهای عضو توافق اجازه می‌دهد تا در صورت عدم پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای خود، تحریم‌های سازمان ملل که پیش از برجام لغو شده بودند، به‌طور خودکار بازگردند. در این مقاله، به‌طور کامل و جامع به بررسی مکانیسم ماشه، نحوه عملکرد آن و دلایل مطرح شدن آن در برابر ایران خواهیم پرداخت.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه که در ادبیات حقوق بین‌الملل با عنوان “Trigger Mechanism” شناخته می‌شود، سازوکاری است که در توافق‌نامه‌های چندجانبه به‌کار گرفته می‌شود تا از پایبندی طرفین به تعهدات خود اطمینان حاصل شود. در توافق برجام که میان ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، فرانسه، بریتانیا، آلمان، روسیه و چین) در سال ۲۰۱۵ به امضا رسید، این مکانیسم به‌عنوان ابزاری نظارتی و تنبیهی طراحی شده است.
بر اساس متن برجام، اگر یکی از اعضای توافق به این نتیجه برسد که ایران تعهدات هسته‌ای خود را نقض کرده است، می‌تواند این موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع دهد. کمیسیون مشترک موظف است در یک بازه زمانی مشخص (۱۵ روز) موضوع را بررسی کند و تلاش کند تا اختلافات حل شود. اگر توافقی حاصل نشود، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل متحد منتقل می‌شود. در این مرحله، شورای امنیت باید طی ۳۰ روز درباره ادامه یا لغو تحریم‌ها تصمیم‌گیری کند. اگر شورای امنیت نتواند قطعنامه‌ای برای تمدید لغو تحریم‌ها تصویب کند، تمامی تحریم‌های سازمان ملل که پیش از توافق برجام علیه ایران اعمال شده بودند، به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
این مکانیسم به‌طور خاص برای جلوگیری از هرگونه تخلف از سوی ایران طراحی شده است و کشورهای عضو توافق را قادر می‌سازد تا بدون نیاز به اجماع، تحریم‌ها را دوباره اعمال کنند.
چرا مکانیسم ماشه در برابر ایران مطرح می‌شود؟
پس از خروج آمریکا از توافق برجام در سال ۲۰۱۸، دولت ایران به‌تدریج برخی از تعهدات خود در این توافق را کاهش داد. از جمله این اقدامات می‌توان به افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم، کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و توسعه سانتریفیوژهای پیشرفته اشاره کرد. این اقدامات باعث شد که کشورهای اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) نگرانی‌های خود را نسبت به پایبندی ایران به توافق اعلام کنند.
کشورهای اروپایی که همچنان عضو برجام هستند، بارها تلاش کردند تا ایران را به اجرای کامل تعهداتش متقاعد کنند. آن‌ها همچنین از سازوکارهای مختلف، مانند ایجاد کانال مالی “اینستکس”، برای کاهش اثرات تحریم‌های آمریکا بر اقتصاد ایران استفاده کردند. اما با ادامه تخلفات ایران و کاهش همکاری‌های تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، این کشورها تهدید کردند که ممکن است از مکانیسم ماشه استفاده کنند.
استفاده از مکانیسم ماشه به این معناست که تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران که پس از توافق برجام لغو شده بودند، دوباره اعمال می‌شوند. این اقدام می‌تواند فشار اقتصادی و سیاسی شدیدی بر ایران وارد کند و در نهایت توافق برجام را به‌طور کامل نابود کند.
مکانیسم ماشه چگونه عمل می‌کند؟
مراحل استفاده از مکانیسم ماشه به‌صورت زیر است:
- ارجاع اختلاف به کمیسیون مشترک: اگر یکی از اعضای توافق معتقد باشد که ایران به تعهدات خود پایبند نیست، موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع می‌دهد. این کمیسیون شامل نمایندگان ایران و سایر اعضای توافق است و وظیفه دارد طی ۱۵ روز اختلاف را بررسی و حل کند.
- ارجاع به شورای امنیت: اگر کمیسیون مشترک نتواند به توافق برسد، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل منتقل می‌شود. در این مرحله، شورای امنیت باید طی ۳۰ روز تصمیم‌گیری کند.
- بازگشت خودکار تحریم‌ها: اگر شورای امنیت نتواند قطعنامه‌ای برای تمدید لغو تحریم‌ها تصویب کند (به دلیل وتوی کشورهای عضو)، تمامی تحریم‌های پیشین به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
این فرایند به‌گونه‌ای طراحی شده است که بازگشت تحریم‌ها نیاز به اجماع یا توافق اعضای شورای امنیت ندارد. در واقع، حتی اگر برخی کشورها با بازگشت تحریم‌ها مخالف باشند، این اتفاق به‌طور خودکار رخ خواهد داد.
پیامدهای استفاده از مکانیسم ماشه
استفاده از مکانیسم ماشه علیه ایران، پیامدهای گسترده‌ای برای این کشور و جامعه بین‌المللی خواهد داشت. برخی از مهم‌ترین پیامدها عبارتند از:
- بازگشت تحریم‌های سازمان ملل: تمامی تحریم‌هایی که پس از توافق برجام لغو شده بودند، دوباره اعمال خواهند شد. این تحریم‌ها شامل محدودیت‌های اقتصادی، تجاری، مالی و نظامی هستند که فشار سنگینی بر اقتصاد ایران وارد خواهند کرد.
- تشدید تنش‌های سیاسی: بازگشت تحریم‌ها می‌تواند روابط ایران با قدرت‌های جهانی، به‌ویژه اروپا، را به‌شدت تیره کند. همچنین ممکن است تنش‌های منطقه‌ای میان ایران و کشورهای همسایه افزایش یابد.
- از بین رفتن برجام: استفاده از مکانیسم ماشه به‌معنای پایان توافق برجام است. در چنین شرایطی، ایران احتمالاً فعالیت‌های هسته‌ای خود را بدون محدودیت از سر خواهد گرفت.
- تأثیر بر امنیت منطقه‌ای: بازگشت تحریم‌ها و افزایش تنش‌ها ممکن است به بی‌ثباتی بیشتر در منطقه خاورمیانه منجر شود. این وضعیت می‌تواند خطر درگیری‌های نظامی را افزایش دهد.
آینده مکانیسم ماشه و برجام
آینده مکانیسم ماشه به تعاملات دیپلماتیک میان ایران و اعضای باقی‌مانده در برجام بستگی دارد. اگر طرفین بتوانند از طریق مذاکره به یک توافق جدید دست یابند، ممکن است از استفاده از این مکانیسم جلوگیری شود. اما در صورت ادامه تخلفات ایران و عدم همکاری‌های بین‌المللی، احتمال استفاده از مکانیسم ماشه افزایش خواهد یافت.
نتیجه‌گیری
مکانیسم ماشه، یکی از ابزارهای نظارتی و تنبیهی در توافق برجام است که به کشورهای عضو اجازه می‌دهد تا در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم‌ها را دوباره اعمال کنند. مطرح شدن این مکانیسم در برابر ایران نشان‌دهنده نگرانی‌های کشورهای غربی نسبت به برنامه هسته‌ای ایران و کاهش همکاری‌های تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.
